1800 OSMANLI BİRİNCİ DUNYA SAVAŞI KAGNI TOP ARABASI AHŞAP TEKERLEKLERİ YAGLAMA DÜZENEGİ

Arabanın tekerleği başlı başına bir sanat eseridir. Tarih kitapları, “tekerleğin icadından önce ve tekerleğin icadından sonra” diye bahis açar. Milattan önce 2000’li yıllarda keşfedildiği ileri sürülen parmaklı tekerleğin parçaları espit, ayak, poyra, yaprak, başlık, şına, espit çöpü, başlık çemberi, dingilbaş, katalak gibi isimlerle anılır. Ön tekerleğin çapı 80, arka tekerleğin çapı 90 cm’dir. Bazı arabacılar ön ve arka tekerleğin boylarını eşit tutarlar ki bu arabaların estetik görünümü daha güzeldir. Bu arabalarda yük konulan kasa eğik durmaz. Espit, ağaçtan yapılmış tekerleğin kasnak dilimleridir. Beş altı parçadan oluşan tekerlek çemberinin kısa bölümlerinden her birine verilen addır. Ön tekerleklerde beş, arka tekerleklerde altı espit bulunur. Daha büyük tekerleklerde espit sayısı sekize, ona ve hatta on ikiye kadar çıkarılmıştır.Top arabalarının tekerlekleri oniki espitlidir. Espit kelimesi ile bisiklet anlamında kullanılan velespit kelimesi arasındaki ses benzerliği ilginçtir. Velespit, Latince Velocipede kelimesinden kaynaklanır ve “hızlı ayak” anlamına gelir. Velespit, ilk yıllarda “göbekten pedallı tekerleklere sahip” bisiklet anlamında kullanılmıştır. Tekerleğin demir çemberi espitlerin üzerine geçirilir. Espitler birbirine espit çöpü adı verilen işaret parmağı uzunluğundaki kısa ağaç çubuklarla bağlanır. Önce espitlerin her iki ucunun tam orta kısmına yarım parmak uzunluğunda delikler açılır. Espit çöpünün yarısı bir espite diğer yarısı da ikinci espitin deliğine sokulur. Sonra espitler çöp bağlantılarıyla geniş bir daire yapacak şekilde birbirine hafifçe tutturulur. Tekerlek ustaları ellerindeki çekiçlerle espit sırtlarına dengeli bir şekilde vurmak suretiyle çöplerin espitlerin ve ayakların da ayak yuvalarının içine girmesini temin ederler. Espite bazı yörelerde ispit denmiştir. İspit sözcüğünü “Mahmudum” isimli Balıkesir türküsü ile tarihe mal etmişizdir: Arabamın ispiti, deh deh aman da / Dolaşalım Kepsi'ti gel, gel aman da / Aslan Mahmud'um gel… Dilimize Rumcadan geçtiği ifade edilen espit veya ispit kelimesi sözlüklerde “jant”, “jant kenarı”, “bisikletin dış jantını göbeğe bağlayan yarıçap teller” anlamında da kullanılmıştır. Günümüzde kayışın kasnağa değen yuvarlak kısmına yine ispit adı verilir. Mimaride kemer, tonoz ya da kubbe inşası için gerekli olan ahşap kalıp strüktüre ispit denmiştir. Yoldan geçerken gördüğümüz o düzenleme bizim için sadece bir “kalıp”tır, ama teknik adamlar kendi aralarında konuşurken ispitten söz ederler. İspit kelimesi Rumca da değildir, belki Bizansçadır ve hatta Roma dilinden kaynaklandığını da söyleyebiliriz. Türkçe olduğunu iddia edenler de vardır. Acaba Türkçe olmasa, bizim için bir eksiklik mi sayılacaktır? Beş cm kalınlığındaki espitler, sağlam gürgen veya dişbudak ağacından yapılır. Çünkü arabanın üzerindeki bütün yük onların üzerindedir.